Więc co nas uczyniło wyjątkowymi? 

- Nie rozwój mózgu, nie wyprostowana postawa, lecz to, że w przeciwieństwie do innych dużych małp ludzie zaczęli współdziałać w wychowywaniu dzieci. Nie tylko samce i samice, ale też babcie, ciotki.

Dziecko ma większe szanse na przeżycie, gdy opiekuje się nim dwoje rodziców. A samce nie muszą walczyć o dostęp do samicy w okresie jej płodności, bo wiążą się z partnerkami na dłuższy czas. To widać po zębach. Samce małp mają ogromne ostre kły i wielkie szczęki, żeby straszyć konkurencję. Ale żyjący 4,5 mln lat temu Ardipitek ramidus ma małe kły, co wskazuje, że samce przestały rywalizować.

Zachowanie samic też się zmieniło. Większość małp uprawia seks tylko w okresie owulacji, potem tracą zainteresowanie. Kobiety mogą uczestniczyć w życiu płciowym praktycznie zawsze. To było konieczne przy wspólnym wychowywaniu dzieci, bo przywiązywało partnera.

Dzieci inaczej rosły: chłopcy nie musieli już mieć wielkiego pyska, zmniejszyły się różnice międzypłciowe. Zaczęły się budować inne stosunki społeczne. Jeden człowiek niewiele zdziała, więc pojawiło się współdziałanie, bez którego nie byłoby ani kultury, ani technologii.

Rodzina fundamentem człowieczeństwa. Konserwatyści się ucieszą. 

- To fakt biologiczny. Na sobie doświadczyłem, że dziecku bez rodziców trudniej przeżyć.

A dużo w nas zostało z istot pierwotnych? 

- W zasadzie wszystko. Bardzo się od australopiteka nie różnimy. Źle się czujemy, jeśli czegoś nie dotykamy. Z rękami w górze człowiek czuje się bezbronny. To mamy od małp, które musiały się trzymać drzewa.

I emocje. Nie reagujemy logicznie, lecz odruchowo, impulsywnie. To są reakcje zwierzęce.

Jeszcze czarno-białe widzenie świata. 

- Ludzie chcą mieć wszystko zaszufladkowane. Na sawannie trzeba było szybko zdecydować, czy to zbliża się potencjalny obiad, czy ktoś, kto nas zje. Nie lubimy odcieni szarości.

Ani zmian 

- To zależy. Nie lubimy zmian, bo łatwiej raz się czegoś nauczyć i tego się trzymać. Z drugiej strony manipulujemy otoczeniem, chcąc narzucić swoje porządki - to zupełnie inaczej niż u małp. Dlatego chłopcy malują graffiti na zabytkowych budynkach.

 

Karierę naukową rozpoczął pan za Gierka. 

- Zostałem asystentem na uczelni, ale nie chciano mi otworzyć przewodu doktorskiego, bo nie zapisałem się do PZPR.

Z punktu widzenia ewolucji powinien się pan zapisać: tak robili wszyscy, bo to pomagało przeżyć. 

- Chciałem być niezależny.

Niezależność idzie w poprzek ewolucji? 

- Nonkonformizm jest na ogół karany. Nawet u małp, jeśli któraś za bardzo podskakuje, to jej przyłożą. Ale zdarza się w przyrodzie, że niektóre osobniki są mniej skłonne do kopiowania.

I pojawia się "Solidarność". 

- Nieoczekiwanie. Latem 1980 roku prowadziłem wykopaliska. Kiedy Wolna Europa poinformowała o Porozumieniach Sierpniowych, zostawiłem wszystko i wróciłem do Poznania. Założyliśmy "Solidarność" na uniwersytecie. Napisaliśmy projekt ustawy o demokratyzacji życia akademickiego. Te zasady przetrwały do dziś: wybory władz uczelni, ograniczona do dwóch kadencyjność rektora, zasada, że rady wydziału podejmują najważniejsze decyzje.

A potem wprowadzono stan wojenny.

Dlaczego karnawał wolności trwał tak krótko? 

- Ludzie nie działają logicznie. Nadal jesteśmy zwierzętami powodowanymi przez emocje. Potrafimy współpracować w imię wspólnego dobra, ale entuzjazm szybko opada. "Solidarność" osiągnęła niektóre z krótkoterminowych celów, ale szara codzienność się od tego nie poprawiła. Ludzie zmęczyli się stanem niezwykłości.

Zostałem internowany, po zwolnieniu uprzykrzano mi życie. Były rektor Benon Miśkiewicz, którego wyrzuciliśmy podczas strajku, został ministrem nauki. Usłyszałem, że mogę zapomnieć o stanowisku docenta. Żonę zwolniono z AWF, zajęła się szyciem sukni ślubnych. Interes szedł dobrze, ale inspekcja podatkowa nie dawała żyć prywatnej inicjatywie.

Zaproponowano nam bilet w jedną stronę.

Do Teksasu. 

- Pierwszy raz pojechałem na tamtejszy uniwersytet w 1978 roku. Już wtedy namawiano mnie, bym został, ale nie chciałem. W Polsce miałem więcej swobody.

 

Najbardziej interesowała mnie ewolucja, zmienność naszego gatunku. Chciałem być bliżej ludzi, którzy są bardzo zróżnicowani, dlatego przeniosłem się do RPA. Tam toczyła się właśnie ostra dyskusja, co to jest człowiek, jakie prawa mu przysługują. Była połowa lat 80., apartheid chwiał się w posadach. Czułem się prawie jak w domu.

Trwały strajki, wiece. Uniwersytety w Kapsztadzie i Johannesburgu miały specjalne biura, które pomagały czarnym kandydatom dostać się na studia. Phillip Tobias, po którym objąłem największy w Afryce instytut anatomii, był znanym działaczem przeciwko segregacji rasowej. Gdy przechodził na emeryturę, dostałem od niego odręczny liścik, bym się zgłosił do konkursu na jego stanowisko.

W laboratorium w Johannesburgu zgromadzono setki szczątków naszych przodków, od prawie 4 mln do 100 tys. lat temu. Te skamieliny były na wagę złota. Nabrałem doświadczenia, a potem pojechałem do Australii, gdzie też są prehistoryczne szczątki, choć mniej niż w Afryce.

Bo Afryka to kolebka ludzkości? 

- Amerykanie, którzy tak długo mieli rasizm u siebie, potem przegięli w drugą stronę i chcieli na siłę udowodnić, że wszyscy pochodzimy z Czarnego Lądu. Badacze tam jeździli, bo na to najłatwiej można było zdobyć fundusze.

W Afryce były dobre warunki do rozwoju człowieka, ale przecież nie tylko tam. W Chinach jest coraz więcej odkryć, ale trzyma się je pod korcem, bo nie pasują uczonym do tez. Z Indonezji mam szczątki datowane na 1,9 mln lat.

Tam zaczyna się tajemnicza historia z Hobbitem. 

- W październiku 2004 r. zadzwonił do mnie australijski dziennikarz z prośbą, żebym skomentował rewelacje o nowym gatunku człowieka, które właśnie ogłosiło "Nature". Na indonezyjskiej wyspie Flores zidentyfikowano dalekiego krewnego Homo erectusa , który miał niewielką puszkę mózgową i karzełkowaty wzrost. Odkrywcy, półżartem, nazywali go Hobbitem.

Była siódma rano, poprosiłem o kilka godzin. Przestudiowałem pomiary z artykułów i od razu coś mi nie grało. Wiele lat badałem patologie kostne, miałem też pod ręką prace kolegi Greka, który opisywał mikrocefalie z Krety. Wyniki zgadzały się z tymi z "Nature". Pomyślałem, że to po prostu pokurcz z wadą rozwoju. Powiedziałem o tym w radiu i rozpętała się burza.

Dwa miesiące później pojechaliśmy do Yogyakarty. Na pierwszy rzut oka te kości rzeczywiście wyglądały niezwykle, ale zaczęliśmy mierzyć i stało się oczywiste, że Hobbit to żaden nowy gatunek hominidów.

Jak zwykły mikrocefalik wylądował w prestiżowym czasopiśmie jako sensacyjne odkrycie? 

- Mike Morwood był archeologiem na małym australijskim uniwersytecie. I bardzo chciał coś znaleźć. Pojechał na wykopaliska na Flores. Parę lat wcześniej znaleziono tam kamienne narzędzia datowane na milion lat. Badacze mieli więc nadzieję, ale kopali wiele miesięcy bez rezultatów. Zniechęcony Morwood wyjechał. Jego zmiennik leżał chory w hotelu, gdy robotnicy zawiadomili go o znalezionych kościach. Telefonicznie poinformował Morwooda, że wykopali szkielet niepodobny do innych. Australijczyk poprosił o zwiększenie funduszy. I ogłosił wielkie odkrycie, zanim zobaczył kości. Po publikacji w "Nature" było za późno, by się przyznać do błędu.

Potem jeszcze ta plomba. 

- Na przełomie lat 60. i 70. dorabiałem jako asystent dentystyczny. Po powrocie z Yogyakarty dokładnie przyjrzałem się zębom, które miałem na zdjęciach. "O mój Boże!" - pomyślałem. Wśród ciemnej zębiny było widoczne wypełnienie drugiej klasy.

To znaczy? 

- Że dentysta musi wyborować po obu stronach zęba, by zakotwiczyć plombę. A pierwszy dentysta pojawił się na Flores w 1934 roku. Od czasu, kiedy to ogłosiłem, nie mam dostępu do szczątków.

Spór o Hobbita trwa już 11 lat. 

- Wystarczyłoby zrobić analizę materiału wypełniającego ząb i wszystko byłoby jasne. Ale już zadziałał system sprzężeń zwrotnych: kolega z brytyjskiego Natural History Museum poparł odkrycie, bo to podnosiło status antropologii w jego placówce. Amerykańscy paleontolodzy też, bo "nowy gatunek człowieka" wzmacniał ich pozycję w walce z wpływowymi kreacjonistami.

 

A wydawałoby się, że trwa boom technologiczny. 

- Komercyjny postęp technologii jest mylący. Proszę wymienić ważne nowe pomysły z ostatnich 20 lat. Jeśli nawet komuś coś się przypomni, szybko się okazuje, że wymyślono to znacznie wcześniej.

Telefony komórkowe są oparte na koncepcji z lat 50., samochód z silnikiem spalinowym wymyślono 120 lat temu. Owszem, lusterka można teraz regulować elektrycznie, ale wciąż to ta sama maszyna.

Straciliśmy możliwość produkowania niezależnej wiedzy. Pojedynczemu pracownikowi uczelni nie zależy już, by wnieść coś nowego do nauki. Chce wydać książkę, bo to pomaga w awansie. Na problem badawczy patrzy się w kategoriach "czy to się da opublikować".

Czym to się skończy? 

- Ludzie w okresie zbieracko-łowieckim żyli w małych społecznościach, rzadko się porozumiewali, więc musieli kombinować. Kiedy myśliwy szedł na polowanie, wymyślał nowe sposoby na zdobycz, bo każde zwierzę zachowywało się trochę inaczej. Gdyby poprzestał na tym, czego nauczył go tatuś, umarłby z głodu. Teraz wystarczy robić dobrze to, co szef każe, i wszystko będzie OK. Bo funkcjonujemy w coraz większych społecznościach, a przecież mózg ewoluował po to, żeby imitować i zapamiętywać. Zdolność do oryginalnych pomysłów była na dalszym miejscu.

Wielu w Polsce nie mówi, co chciałoby robić, ale że chce etatu. A etat polega na tym, że przez osiem godzin dziennie pięć dni w tygodniu wykonuje się to, co każą. Samemu myśleć nie trzeba. Sfera wolności zostaje ograniczona do wyboru modelu komórki.

Ale skoro mózg od zawsze imitował, dlaczego nagle stało się to groźne? 

- Kiedyś skłonność do imitacji ratowała życie. Ale to jak z jedzeniem: w dzisiejszych czasach zamiast pomagać, szkodzi, bo już nie potrzebujemy tyle energii, więc rozwinięta część ludzkości je za dużo.

Trzeba zmienić sposób działania społeczeństw, by ludzie zaczęli myśleć niezależnie. Na uczelniach młode umysły należy uczyć myślenia, zamiast pakować im do głów dane potrzebne do zdania testu.

I nie można wszystkiego sprowadzać do gospodarki. Pewien australijski polityk powiedział w parlamencie, że nauka to sposób zamieniania wiedzy na pieniądze.

 

Podobnie twierdzi nasz nowy minister nauki. 

- Edukacja narodowa, patriotyzm uratowały Polaków przed utratą tożsamości, a nie da się ich wycenić i kupić. Wolny rynek nieźle zaspokaja wiele ludzkich potrzeb, ale uczelnie wyższe powinny kształtować to, co w człowieku pozamaterialne. A teraz liczy się, by wyprodukować jak najwięcej absolwentów.

 

A po trzecie? 

- Ślepe kopiowanie zachodnich wzorców. Na uczelniach w USA rządzą skostniałe układy, ale kraj jest duży i bogaty, stać ich na kupowanie talentów. Niemniej amerykański system nie jest dobry.

Ponieważ? 

- Uczelnia jest prowadzona jak przedsiębiorstwo. Kieruje nią tzw. trust, niczym zarząd w korporacji. Tych kilka, czasami kilkanaście osób o wszystkim decyduje. Wyznaczają rektora, który pełni funkcję dyrektora generalnego, wskazują dziekanów. Profesor jest wynajmowany do wykonania określonych zadań. Działalność akademicką zawężono do prowadzenia zajęć i promowania doktoratów.

W Ameryce nie chce się uczyć ludzi samodzielnego myślenia. Bo wtedy nie będą kupować nowych modeli komórek, tylko zaczną kombinować. A po co? Mają pracować i nie kwestionować zadań od szefa.

A w Polsce wskutek skopiowania zachodniego systemu krótkoterminowych grantów i punktów naukowych kurczy się demokracja akademicka. Posiedzenia rad wydziału stały się formalnością. Zamiast dyskutować o dorobku naukowym, liczymy punkty.

Punkty za publikacje miały służyć bezstronnej ocenie naukowca. 

- By opublikować pracę w dobrym światowym czasopiśmie, trzeba przejść przez recenzję. A recenzenci nie przepuszczą pracy, która jest prawdziwie nowatorska.

Dlaczego? 

- Pomijając wszystko inne, choćby dlatego, że sami musieliby się czegoś nowego nauczyć i zmienić metodę badań, a ludzie, jak mówiliśmy, niechętnie wychodzą ze sprawdzonych schematów.

Są prace naukowe, które zyskują uznanie dopiero po latach. Tak było z badaniami Robina Warrena i Barry'ego Marshalla. W 1982 r. odkryli bakterie Helicobacter pylori powodujące wrzody żołądka. Prestiżowe czasopisma odrzuciły wyniki. Ale w 2005 r. dostali za to odkrycie Nobla i temat stał się modny. Teraz na wszystkich uniwersytetach bada się Helicobacter pylori . 

Na polskich uczelniach też królują modne tematy. 

- Polska nauka włączyła się w nurt zachodniej jako ubogi kuzyn. A przebić się trudno, bo nasze uczelnie są spoza światowych układów. Pozostało więc kopiowanie tego, co za granicą już zrobiono.

Oksford i Cambridge zawsze są w pierwszej piątce światowych uniwersytetów, bo dbają o demokrację akademicką. W końcu kształcą elity państwa, a te w założeniu mają myśleć niezależnie. Taki też był etos profesora w II RP. Ale zamiast brać przykład z najlepszych, wzięliśmy kurs na zachodnią przeciętność. W Polsce stara tradycja akademicka nakazywała traktowanie doktoranta jako wykwalifikowanej jednostki zdolnej do prowadzania samodzielnych badań. W Europie Zachodniej, wzorem Ameryki, zaczyna się patrzeć na doktorantów jak na wyrobników. Promotor nazywa się supervisor, czyli nadzorca, i mówi doktorantowi, co ma robić. Bo chce mieć podwładnych posłusznych, a nie niezależnych.

 

-------------------------------------------------------

      Parmenides z Elei  V w.p.n.e. grecki filozof.

• Bądź szczery w tłumie, a szybko cię zadepczą.

• Bogowie opuszczają tych, którzy nie potrafią sprzymierzyć się z losem.

• Byt jest, a niebytu nie ma.

• Ciało musi być godne głowy.

• Dusza i ciało są jak małżeństwo, dlatego muszą zestarzeć się równocześnie.

• Gdyby nagana była mi obojętna, nie zważałbym także na pochwały.
  • Źródło: Leksykon złotych myśli, wyboru dokonał Krzysztof Nowak, Warszawa 1998.

• Istota cierpienia jest nie do poznania, chociaż jest nam wszystkim wspólna.

• Jest to, co jest, a nie ma tego, czego nie ma.

• Każdy człowiek na świecie nawet w cierpieniu kocha życie.

• Kiedy jesteśmy szczęśliwi, jesteśmy zawsze dobrzy, lecz kiedy jesteśmy dobrzy, nie zawsze jesteśmy szczęśliwi.

• Kobieta swoim pocałunkiem przezwyciężyć może nawet śmierć.

• Kto chce zguby, niechaj zawierzy człowiekowi.

• Kto nie ma o czym mówić, rozprawia o niczym.

• Kto pięknie śni, ten potem przeklina poranek.

• Kula najdoskonalszy kształt nie ma początku ani końca.

• Lubimy przeważnie tych, którym się nie wiedzie. Kochamy tych, którzy już nie mają szans na powodzenie.

• Milczenie to najtrudniejsza i najdoskonalsza zarazem sztuka.

• Szlachetny człowiek wymaga od siebie, prostak, od innych.

• Sztuka jest cudownym zaklęciem, jak czarodziejska fujarka potrafi nas od złego uwolnić.

• Trud człowieka uczciwego zawsze zaowocuje.

• Tyle jest rodzajów szczęścia, ile ludzkich miar.

• W szlachetnych sercach nie ma miejsca dla zawiści.

• Wielkość człowieka mierzy się wielkością wolności.

• Wierzę w poezję, miłość, śmierć, dlatego właściwie wierzę w nieśmiertelność.

• Wady są wszystkim ludziom jednakowe.

Cz. Miłosz, ZAKLĘCIE

Piękny jest ludzki rozum i niezwyciężony.
Ani krata, ni drut, ni oddanie książek na przemiał,
Ani wyrok banicji nie mogą nic przeciw niemu.
On ustanawia w języku powszechne idee
I prowadzi nam rękę, więc piszemy z wielkiej litery
Prawda i Sprawiedliwość, a z małej kłamstwo i krzywda.
On ponad to, co jest, wynosi, co być powinno,
Nieprzyjaciel rozpaczy, przyjaciel nadziei.
On nie zna Żyda ni Greka, niewolnika ni pana,
W zarząd oddając nam wspólne gospodarstwo świata.
On z plugawego zgiełku dręczonych wyrazów
Ocala zdania surowe i jasne.
On mówi nam, że wszystko jest ciągle nowe pod słońcem,
Otwiera dłoń zakrzepłą tego, co już było
Piękna i bardzo młoda jest Filo-Sofija

I sprzymierzona z nią poezja w służbie Dobrego.
Natura ledwo wczoraj święciła ich narodziny,
Wieść o tym górom przyniosły jednorożec i echo.
Sławna będzie ich przyjaźń, ich czas nie ma granic.
Ich wrogowie wydali siebie na zniszczenie.

===================================